Pazarkapı Mahallesi’nde, Hatip Camii Sokak ile Hoca Halil Camii Sokak kesişiminde yer alan çeşme, 1523-24 (H. 930) yılında İskender Paşa tarafından yaptırılmıştır. Düz lentolu, çift lüleli ve kitabeli çeşme, önünden geçen yol kotunun yükselmesiyle kısmen gömülmüş, saçak kısmı ise yıkılmıştır. Sade tasarımlı bu yapı, İskender Paşa Vakfiyesi’nde de geçmektedir.

Trabzon’un Pazarkapı Mahallesi’nde, Hoca Halil Camii Sokağı’nın batı yakasında ve Hatip Camii’nin kuzeybatı yönünde yer alan çeşme, üzerindeki dört satırlık celi sülüs hatla yazılmış kitabeye göre Hicri 930 / Miladi 1523-24 yılında İskender Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Erken Osmanlı dönemine tarihlenen bu çeşme, dönemin kamusal su yapılarından biri olarak dikkat çeker.

Çeşme, düz lentolu, çift lüleli, kitabeli, su hazneli ve ayaksız bir tasarıma sahiptir ve “birleşik çeşmeler” grubunda değerlendirilir. Yapının kemeri bulunmadığı gibi, taşıyıcı yan ayakları da yoktur. Sade cephe düzenine sahip olan çeşmenin tamamı iri boyutlu düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Bugün ayakta olmayan bir konutun bahçe duvarına bitişik şekilde inşa edildiği, arşiv belgeleri ve eski fotoğraflardan anlaşılmaktadır.

Zamanla önünden geçen yolun kotunun yükselmesi nedeniyle çeşme kısmen gömülmüş, su teknesi ise yol kotunun altında kalmıştır. Saçak kısmı günümüze ulaşamamıştır. Çeşmenin ayakta kalan bölümleri yapının özgün karakterini büyük ölçüde korurken, oturma seki ya da yan elemanlarının varlığı bugünkü durumda belirlenememektedir.

Çeşme, İskender Paşa Vakfiyesi içerisinde de adı geçen bir yapı olarak hem mimari hem de sosyal tarih açısından önem taşımaktadır. Döneminin sade fakat işlevsel su yapısı örneklerinden biri olarak, Trabzon kent dokusunda kamusal alandaki su kültürünün izlerini taşımaktadır.

Kitabe:

Mermer levha üzerine kabartma tekniği ile hakkedilen kitabe, Arapça/Farsça karışımı bir dille sülüs hatla yazılmıştır. İki yatay cetvelle bölünen ilk üç satırından sonra gelen dördüncü satır, yan yana iki oval kartuşa birer dize gelecek şekilde tasarlanmıştır.

Okunuşu:

1- Kad bena hâzihi’l-aynu’l-mübârek fi eyyâmi’d-devleti’s-sultân

2- el-a’zam es-Sultân ibnu’s-Sultân Süleyman ibni Selim

3- Hân bin Bâyezîd Hân halledallâhu mülkehu bi-sa’yi’l-abdi’l-emîri livâ İskender bin Mustafa

4- Be-târîh-i in çeşme-i bî-kusûr Fütâde sekâhum şarâben tahûra. (930).   

Anlamı:

Bu çeşme, Bâyezit Han (Allah onun mülkünü daim, etsin) oğlu Selim Hân oğlu Sultan oğlu Sultan en büyük Sultan Süleyman’ın devlet günlerinde, kölesi Emir-i Liva Mustafa oğlu İskender’in gayretiyle yapıldı. Bu kusursuz çeşmenin yapılış tarihine “sekâhum şarâben tahûra” sözüyle tarih düştü. 930/1523-24.