Pazarkapı Mahallesi, Sandıkçılar Sokak’ta, Kitapçıoğlu Okulu’nun bahçe duvarına bitişik konumda yer alan çeşme, kitabesine göre 960 H/1553 M tarihinde İskender Paşa adına inşa edilmiştir. Üç yüzlü tasarımı ve yapım yılı, onu meydan çeşmeleri grubuna dahil etmektedir. Barok üsluplu süslemeler taşıyan çeşmenin bazı bölümleri sonradan eklenmiş, bazı yüzeyleri ise günümüzde kısmen gömülü kalmıştır.

Pazarkapı Mahallesi’nde, Sandıkçılar Sokak üzerinde, Kitapçıoğlu Okulu’nun bahçe duvarına birleşik şekildekonumlanan bu tarihî çeşme, kitabesine göre 960 Hicri / 1553 Miladi tarihinde İskender Paşa adına yaptırılmıştır. Çeşme, günümüzde Şehit Halil Karagöz, Haşim ve Tevfik sokaklarının kesiştiği ada içerisinde yer almaktadır.

Kitabenin bulunduğu üçgen alınlık, muhtemelen 19. yüzyılda, dönemin mimari beğenisine göre eklenmiştir. Bu alınlık içerisine yerleştirilen sülüs hatlı kitabe, çeşmenin inşa tarihini belirtmektedir. Ancak İskender Paşa’nın Trabzon valiliğinin 1533 yılında sona ermiş olması, yapının doğrudan onun tarafından değil, 1531 yılında kurduğu vakfiyeden gelen gelirle, mütevelli heyeti tarafından inşa ettirildiğini düşündürmektedir.

Üç yüzlü plan şeması, bu çeşmeyi meydan çeşmeleri grubu içerisinde değerlendirmemizi mümkün kılmaktadır. Günümüze ulaşan batı yüzünün de orijinal olması ihtimali, bu yorumun kuvvetini artırmaktadır. Çeşmenin kuzey, doğu ve güney cepheleri aynı düzende olup, Kitapçıoğlu Konağı’nın bahçe sınırları içerisinde yer almaktadır.

Köşeleri pah kırılmış dörtgen bir plan üzerine inşa edilen yapı, her cephede bir lüle ve su haznesi içerecek şekilde tasarlanmıştır. Ancak zamanla zemin kotunun yükselmesi sonucu, su teknelerinin önemli kısmı gömülü kalmıştır. Üç cephede de kademeli taş saçak sistemiyle sonlanan yapı, orijinalinde örtü sistemine sahipken, günümüzde düz dam biçiminde bir sonlanma göstermektedir.

Çeşmenin ayna taşı, yüksek kabartma, ince plastik işçilikle, “S” ve “C” kıvrımlı geniş, esnek yapraklarla bezenmiştir. Bu bezemeler, Barok dönem üslubunun etkilerini taşımakta, 18. ve 19. yüzyıl mimari anlayışının izlerini yapıya yansıtmaktadır.

Bu yönüyle çeşme, hem Osmanlı erken klasik dönemine dayanan bir inşa geçmişine sahip olması, hem de geç dönem üslup eklentileri ile çok katmanlı bir kültürel yapı örneği sunması bakımından dikkat çekicidir.

Kitabe:

Çeşmenin üçgen alınlığında mermer levha üzerine, yatay cetvelle iki satıra bölünerek talik hatla yazılan kitabe, kabartma tekniğiyle hakkedilmiştir. Tarih kısmı ilk satırın altına düşülmüştür.   

Okunuşu:

1- Be-in çeşme-i şüd Hızr reh nümûn

965.

2- İskender Mîr-livâ-yı Trabzon     

Anlamı:

1- Bu çeşme Hızır’a yol gösterdi.

965/1552-1553.

2- Trabzon Mirlivası İskender.