İçkale Camii, Ortahisar Mahallesi’nde Şehit Refik Cesur Caddesi üzerinde, Yukarıhisar (İç Kale) surları içinde yer almaktadır. 1470 yılında, Fatih Sultan Mehmed Döneminde, oğlu Abdullah’ın Trabzon valiliği sırasında inşa edilen cami, Trabzon’daki ilk İslam mabedidir. Kareye yakın planlı, düz ahşap tavanlı (sakıflı) ve kırma çatılı yapısı ile dikkat çeken cami, günümüzde aktif olarak kullanılmaktadır.

İçkale Camii, Trabzon’un Ortahisar Mahallesi’nde, Yukarıhisar (İç Kale) sınırları içerisinde, Şehit Refik Cesur Caddesi üzerinde yer almaktadır. Caminin tamamen yıkılmış olan şadırvanı üzerindeki kitabe, günümüzde yapının son cemaat yeri doğu duvarına yerleştirilmiştir. Bu kitabeye göre cami, Fatih Sultan Mehmed Döneminde, oğlu Şehzade Abdullah’ın Trabzon valiliği sırasında, 1470 yılında inşa edilmiştir. Caminin mihrabının taç kısmında yer alan diğer kitabe ise 1869 yılında geçirdiği onarımı göstermektedir. Cami, ayrıca 2011 ve 2022 yıllarında Vakıflar tarafından restore edilmiş olup, günümüzde ibadete açıktır.

Mimari olarak cami, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen bir plan üzerine oturtulmuş, düz ahşap tavanlı (sakıflı) ve kırma çatılı camiler grubuna aittir. Harim mekânının kuzeyinde, yanları kapalı, sundurma çatılı ve tek katlı son cemaat yeri bulunmaktadır. Bu bölümün batı kenarına 1963 yılında betonarme minare eklenmiştir.

Yapı, kesme taş ve moloz taş kullanılarak yığma teknikle inşa edilmiştir. Bugünkü görünümüyle cami, 19. yüzyıl Osmanlı mimarisinin özelliklerini yansıtmaktadır. Harimin doğu ve batı cephelerinde alt sırada dörder, üst sırada ise üçer pencere açıklığı bulunmaktadır; bu düzen diğer cephelerde tekrarlanmaz. Mihrap duvarında ise üst seviyede ahşap hatıllı iki pencere yer almakta olup bu özellik, erken dönem mimarisine işaret eder. Bu özgün pencere düzeninin caminin güneyinde bulunan hazire (mezarlık) ile ilişkili olarak tasarlandığı düşünülmektedir. Kuzey cephede, ana giriş kapısının solundaki tek pencere açıklığı ile sağında yer alan eski minare kalıntısı, yapının ilk inşa evresine ait izler taşımaktadır.

Caminin, aynı mahallede yer alan Şirin Hatun Camii ile zaman zaman evrak ve kaynaklarda karıştırıldığı görülmektedir. Ancak İçkale Camii, Trabzon’un fethi sonrası inşa edilen ve İslami dönemin bilinen ilk dini yapısı olması bakımından büyük öneme sahiptir.

Kitabe:

Günümüzde cami üzerinde iki ayrı yerde iki Osmanlıca kitabe bulunur. Bunlardan erken tarihli olanı Camii’nin son cemaat yeri doğu duvarı üzerindeki mermer kitabedir. Halil Edhem’in verdiği bilgiye göre bu kitabe Yukarı Hisar, yahut İçkale Camii’nin harap şadırvan duvarı üzerinde bulunuyordu. Zaman içinde şadırvanın tamamen ortadan kalkması üzerine kitabe yerinden alınıp caminin onarımı sırasında bugünkü yerine konulmuş olmalıdır. Kalın sülüs hatlı, üç satırlık kitabede şu bilgiler yer alır;

Okunuşu:

1- Vakafet fi eyyami imareti’s Sultan ibni-s Sultan,

2- Es Sultan Abdullah İbnü’s Sultan Bayezid han haza ümmühü,

3- Tac’ül havatin Şirin Hatun fi âm 875.

Anlamı:

Sultan bin Sultan, Es-Sultan Abdullah bin Sultan Bayezid Hân'ın emirliği günlerinde bu (cami) annesi, hatunların tâcı Şirin Hatun  875 H/1470 M yılında vakfetmiştir.

Bu kitabe Sultan II. Bayezid’in büyük oğlu Sultan Abdullah’ın (Vefatı, Bursa 888) Sultan Fatih zamanında Trabzon valiliği sırasında, fetihten on yıl sonrası 1470 yılına ait, ilk suriçi cami ya da şadırvanına ait Osmanlı kitabesi olup, Trabzon’un Türk Dönemi tarihi için özel ve anlamlı bir değere sahiptir. 

Cami üzerindeki ikinci tarih kitabesi ise mihrabın taç kısmında bulunan hat yazısının sonunda yer alır. Burada altlı üstlü istiflenmiş yazılardan alttakinde; “Ketebe hu Rıfat 1286” şeklinde hattat ismi ve H.1286/M.1869 yılı tarihi bulunur.