Çarşı Camii, Trabzon Çarşı Mahallesi'nde bulunmaktadır. Trabzon Valisi Hazinedarzade Osman Paşa tarafından 1839 yılında yaptırılmıştır. Yapıldığı dönemde Trabzon'un en büyük camisi olan mabet, tamamen kesme taş malzeme ile Ampir üslupta inşa edilmiştir. Edirne Üç Şerefeli Camii'ye benzer şekilde altı istinatlı cami planında yapılan eser; muvakkithane, medrese, han, değirmen, dükkân ve su kuyusu ile manzume düzenlemesi göstermektedir. Etkileyici süsleme detayları ile dikkat çeken cami, Trabzon’un simge yapılarındandır.

Çarşı Mahallesi’nde Muvakkithane, Terziler, Kazazlar ve Çarşı Cami sokaklarının çevrelediği adada yer alan Çarşı Camii, kuzey giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre 1225/1839-1840 tarihinde Trabzon Valisi Hazinedarzade Osman Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Aslında cami, 1486 tahririnde adı geçmeyen fakat 1523 tahririnde “Cemaat-ı Mescid-i Hoca Kasım der nezd-i Bezzazistan” tanımlamasıyla isimlendirilen vakfiyesi mevcut, Hacı Kasım Camii’nin harap olması üzerine belirtilen tarihte yeniden yaptırılmıştır. Trabzon Sancakbeyi Hacı Kasım tarafından yaptırılan cami; medrese, muvakkithane, han, değirmenler, dükkânlar, imam ve müezzin evleri ve bir de su kuyusunu içeren yapı grubunu ile birlikte vakfedilmiştir. Trabzon Müzesi'nde muhafaza edilen kitabesine göre 1265 H/1848 M yılında Sultan Abdülmecid tarafından, caminin batısında günümüzdeki şadırvanın yerinde, eklenen muvakkithane, cami ile birlikte anılır olmuştur.  

Düzgün dikdörtgen bir alan üzerine oturan Çarşı Camii, kurulmuş olduğu parselin eğiminden dolayı kuzeyde fevkani (yükseltilmiş) bir görünüme sahiptir. Altı istinatlı cami plan türündeki yapının tamamı yığma yapım esasına göre düzgün kesmetaş malzeme ile inşa edilmiştir. Ana kütleden içeri çekilen fevkani üç gözlü son cemaat yerinin bodrumunda kalan alt mekânlar dükkân olarak değerlendirilmiştir. Caminin barok üsluplu tek minaresi, harim ile son cemaat yerinin birleştiği kuzeybatı köşeye yerleştirilmiştir. Altı yuvarlak kesitli sütunun taşıdığı asıl harim ana kubbesinin kuzey ve güneyine üçer küçük kubbe örtülü alan eklemesi, iç mekânı oldukça büyültmüştür. Kuzeydeki ana giriş kapısından başka doğu ve batı yöne de birer kapı açıklığı ile bağlanan caminin mahfeline kuzey beden duvarı içerisine alınmış merdivenler ile erişilmektedir.

Boyutları ile etkileyici bir kütle kompozisyonuna sahip olan caminin kuzey ana cephesi, ortada giriş kapısı, her iki yanında da pencere açıklığı ile üç bölmeli bir tasarım düzeni göstermektedir. Yuvarlak kuşatma kemeri içerisine alınan her üç bölmedeki yüzey açıklık ve hareket unsurları, Ampir üslubun mimari cephe uygulamalarına örnektir. Caminin ana kütlesinden kısmen soyutlanan son cemaat yeri, aynı dönem başkent selatin camilerindeki Ampir üslupla yapılan kasr-ı hümayunların sadeleştirilmiş bir örneği gibidir. Ayrıca son cemaat yerinin her iki köşesine yerleştirilen Dor düzenli sütunlar dönemin sevilerek uygulanan mimari ögelerindendir. Fransız penceresi olarak bilinen büyük boyutlu pencereler, hem üçleme biçimleri hem de büyük kanatları ile tanımlanan üslubun diğer unsurlarıdır. Caminin asıl harim giriş kapısı ve yan cephelerdeki kapı girişleri batılılaşma dönemi Osmanlı mimarisinin izlerini taşımaktadır.

Çarşı Camii’nin taş mihrabı ve mermer minberi, ferah iç mekânını daha da güzelleştirmektedir. Mukarnaslı çokgen mihrabiye nişini sınırlayan sütuncelerden başlayan bitkisel bezeli bordürler, “C” ve “S” kıvrımlı dolama dallar ve akant yaprakları ile Barok üslubun hareketli plastik motif zenginliğini hatırlatmaktadır. Plastik etkinin arttığı ve bezemenin yoğunlaştığı dalgalı perde ve rinso motifleri ile tamamlanan mihrap tacı, büyükçe bir Ampir serpuşta tepelikle nihayetlendirilmiştir. Yan aynalıklarında çarkıfelek motiflerini saran plastik akant yaprakları ve kıvrımlı dolama dalların yoğunlaştığı minberin tırtıklı yaprak biçimli tacı mihrap süslemelerine katılmaktadır.  

Taşıyıcı kemerlerden başlayan kalemişleri, üst örtüde tezhip sanatımızın seçkin desenlerine dönüşerek ve pencere vitrayları ile birleşerek etkileyici bir görüntü oluşturmaktadır. 

Osmanlı mimarisinin erken döneminden kalma Edirne Üç Şerefeli Camii (1347) ve Beşiktaş Sinan Paşa Camii gibi örneklerde denenen altı istinatlı cami planı ile yapılan Çarşı Camii, Trabzon’un simge yapılarındandır. 

Kitabe:    

Caminin kuzey harim giriş kapısı üzerinde altışar bölümden oluşan, 3 satırlık, talik hat istifli manzum inşa kitabesi mevcuttur. Nazmını Bayburtlu Zihni’nin yazdığı bu kitabe, her satırda yan yana iki dize ile tertipli dokuz beyitten oluşmaktadır.

I. Satır:

1- Dâver-i mülk-i sehâ Hazret-i Osmân Pâşâ (Çömerlik mülkünün hâkimi Hazret-i Osman Paşa)

2- Yapdı bu câmi’i ol Âsaf-ı devrân-meşhûr (Zamanın ünlü Âsafı/veziri bu camiyi yaptı)

3- Eyledi şehr-i Tranzon’u ser-â-pâ ihyâ (Trabzon şehrini baştanbaşa ihya etti)

4- Ka’betu’llâh’a Halil oldu Cenâb-ı düştür (Vezir hazretleri Allah’ın Ka’besine Halil oldu)

5- Nûr-ı Osmâniye yâ Kasr-ı Aden mi yâ Rab (Yâ Rabbi, Nur-ı Osmaniye veya Aden Kasrı mıdır?)

6- Revzeni matla’-ı nûr mahfili ser-menzil-i hûr (Penceresi nurun doğduğu yer, mahfili cennet hûrisinin baş durağı)

II. Satır:

1- Ne binâ belki düşük mevc-i yem-i vahdetten (Ne bina, belki birlik denizinin dalgasından düşüp)

2-Sâhil-i mağfirete keştî-i sa’y-i meşkûr (Mağfiret sahiline övgüye değer gayret ve çalışma gemisi)

3- Kubbesini Gülşen-i lâhûtda bir gonce-ter (Kubbesi İlâhi âlemin gül bahçesinden taze bir gonca)

4- Kendüsi Arş-ı mu’allâ’da bir âvize-i nûr (Kendisi yüksek arşta bir nur âvizesi)

5- Bâ’is-i afvı olan rûz-i cezâda anın (Onun ceza gününde bağışlanmasına sebep olsun)

6- Hürmet-i Mescid-i Aksâ vü kitâb-ı mestur (Mescid-i Aksa ve istifle dizilmiş kitabın yüzü suyu hürmetine)

III. Satır:

1- Men benâ mesciden ecri ile me’mûr olalar (Bir mescit yapanın sevabını iyi bilen)

2- Kıldı mecmû’-ı ahâlî dahi sa’y-i mevfûr (Bütün halk da çok gayret gösterdi)

3- Zihni, bu ma’bed-i pâke iki garrâ târih (Zihni, bu temiz mabede iki güzel tarih1)

4- Söyledim her biri bir nüsha-i Tevrât u Zebûr (Söyledim her biri birer Tevrat ve Zebûr nüshasıdır)

5- Çâr-sû buldu şeref Ka’be-i ulyâ mânend (Dört taraf yüksek Kâbe gibi şeref buldu)

6 -Beldeye ma’bed-i nûr oldu bu beyt-i ma’mûr 1255 (Bu mamur bina beldeye nur mabedi oldu 1255 (1839)

Kuzey harim kapısı üzerindeki bu kitabenin üstünde iki kitabe daha mevcuttur. Hattat

Rıfat tarafından istiflenen celi sülüs ve sülüs hatlı bu iki yazıt 1284 H/1867 M tarihlidir.

En üstte: Lâ şerefe a’lâ mine’l- İslâm (İslamdan daha yüksek şeref yoktur.)

Ketebehu Rıfat 1284 (Onu Rıfat Yazdı 1284 (1867)

Altta: Hâfizû ale’s-salavâti’l-vusta ve kûmû lillahi kânitîn. Ketebehu Rıfat. (Namazlara ve orta namaza devam edin; gönülden boyun eğerek Allah için namaza durun. Onu Rıfat yazdı.)

Caminin batı harim giriş kapısı üzerinde yarım daire içerisinde celi sülüs hatla yazılmış diğer bir kitabesi daha mevcuttur.

Kâlalâhu Te’âlâ (Allâhu Teâlâ buyurdu)

Cenneti adnin müfettehatün lehumu’l-ebvab (Kapıları onlara açılmış adn cennetleri vardır.)

Ketebehu Rıfat. (Onu Rıfat yazdı.)